Økonomi: Austerriksk Økonomisk Skole

Kva er Austerriksk Økonomi?

Den austerrikske økonomiske skolen er ei tilnærming til økonomi som fokuserer på individet si handling, subjektiv verdi, og spontan orden. I motsetning til mainstream økonomi, som ofte behandlar økonomien som ein maskin som kan “finjusterast” av ekspertar, forstår austerriksk økonomi marknaden som eit komplekst system av menneskeleg handling som organiserer seg sjølv.

Viktige tenkjarar inkluderer Carl Menger (grunnleggaren), Ludwig von Mises, Friedrich Hayek, og Murray Rothbard. I Noreg har vi også ein sterk tradisjon, med Frédéric Bastiat sine verk omsette og lesne av mange som søkjer økonomisk forståing.

Det Sette og Det Usette

Frédéric Bastiat si mest berømte innsikt var skiljet mellom det sette og det usette. Når politikarar føreslår ei ny lov eller eit program, ser folk dei umiddelbare fordelane - det dei kan sjå. Men dei overser ofte dei skjulte kostnadane og utilsikta konsekvensane - det dei ikkje kan sjå.

Døme: Det Knuste Vindauget

Bastiats klassiske parabel: Ein gut knuser eit vindauge. Folk seier “men dette er bra for økonomien! Glassmestaren får arbeid!” Det dei ser, er glassmestaren si inntekt.

Det dei ikkje ser, er at vindaugseigaren måtte bruke pengar på reparasjon i staden for å kjøpe nye sko. Skomakaren mista ein kunde. Ingen ny rikdom vart skapt - berre flytta rundt, og samfunnet er faktisk fattigare (ei brukbar vindaugsrute er øydelagd).

Dette prinsippet gjeld all politikk: Kvar krone staten bruker, måtte først takast frå nokon (gjennom skattar). Det synlege programmet skjuler den usynlege tapte verdien av kva desse pengane elles kunne ha vorte brukt til.

Spontan Orden

Eit sentralt konsept i austerriksk økonomi er spontan orden - ideen om at komplekse, ordna system kan oppstå utan sentral planlegging.

Marknaden som Oppdagingsprosess

Friedrich Hayek viste at prissystemet er ein fantastisk informasjonsmekanisme. Når tilbodet av noko fell, stiger prisen. Dette signalet spreier seg gjennom heile økonomien utan at nokon sentral planleggar treng å vite kva som skjedde.

Tenk på korleis millionar av menneske samarbeider for å bringe deg morgonkaffien:

• Bønder i Colombia dyrkar kaffe
• Rederier fraktar ho
• Brennerier bearbeidar ho
• Butikkar sel ho
• Du kjøper ho

Ingen “kaffeminister” koordinerer dette. Prisar og forteneste guidar alle til å gjere sin del, og systemet fungerer utan sentral kontroll.

Sunne Pengar

“Sound money” - sunne pengar - tyder pengar som held verdien sin. Gull vart historisk brukt fordi:

• Det er knapt (kan ikkje trykkjast på kommando)
• Det er haldbart
• Det er deleleg
• Det er gjenkjenneleg

Problemet med Fiat-pengar

Moderne “fiat”-pengar (pengar ved dekret, ikkje støtta av gull) skapar problem:

Monetær Inflasjon: Sentralbankar kan trykkje pengar utan grense. Dette er inflasjon sin årsak - å auke pengemengda.

Prisinflasjon: Når meir pengar jagar dei same varene, stiger prisane. Dette er konsekvensen av monetær inflasjon.

Cantillon-effekten: Dei som får dei nye pengane først (bankar, staten) drar fordel. Dei som får dei sist (lønnsmottakarar, pensjonistar) ser prisane stige før dei får høgare inntekt. Inflasjon redistribuerer rikdom frå fattige til rike.

Konjunktursyklar: Kunstig låge renter (frå sentralbanken som trykkjer pengar) fører til feilinvesteringar. Økonomien boomar, så kollapsar når realiteten set inn. Dette er ikkje “kapitalismen si skuld” - det er sentralbanken si skuld.

Bitcoin og Sunne Pengar

Bitcoin representerer eit moderne forsøk på å gjenopprette sunne pengar:

• Avgrensa tilbod (21 millionar)
• Desentralisert (ingen sentralbank kontrollerer det)
• Transparent (alle kan verifisere tilbodet)

Frie Marknader og Frivillig Utveksling

Austerriksk økonomi forfektar frie marknader - ikkje fordi dei er “perfekte”, men fordi dei respekterer menneske sin rett til å handle frivillig.

Kvifor Handel Gjer Begge Rikare

Når to personar handlar frivillig, må begge tru dei blir betre stilte - elles ville dei ikkje ha handla. Kvar verdsett det dei får meir enn det dei gir bort (subjektiv verdi). Begge “vinn”.

Dette er fundamentalt forskjellig frå null-sum tenking: “Viss du vinn, må eg tape.” I frivillig handel vinn begge.

Entreprenørskap og Oppdaging

Entreprenørar er dei som oppdagar nye måtar å tilfredsstille folk sine behov på. Dei tek risiko, investerer ressursar, og viss dei lukkast, blir belønna med forteneste.

Forteneste er ikkje “utnytting” - det er signal om at nokon har skapt verdi. Tap er signal om at ressursar vart brukt dårleg. Dette systemet med forteneste og tap styrer ressursar til deira mest verdifulle bruk.

Kritikk av Sentralplanlegging

Ludwig von Mises viste i Economic Calculation Problem at sosialisme fundamentalt ikkje kan fungere økonomisk.

Kalkuleringsproblemet

Utan private eigendomsrettar og marknader, finst ingen prisar. Utan prisar, er det umogeleg å vite kva ting “kostar” i alternativverdiar. Korleis bestemme om det er betre å byggje ei bru eller ein skule viss ingen marknader viser kva folk faktisk verdsett?

Sentralplanleggarar er ikkje “dumme” - dei manglar nødvendig informasjon som berre marknader kan generere. Sjølv datamaskinar kan ikkje løyse dette, fordi problemet ikkje er reknekapasitet, men kunnskapen sin natur.

Moderne Relevans for Noreg

Oljefondet og Nasjonalformue

Mange trur oljefondet gjer Noreg “rikt”. Men rikdom er ikkje berre pengar - det er produksjonskapasitet. Kva skjer når olja tek slutt? Kan vi framleis produsere nok til å oppretthalde levstandarden vår?

Monetær inflasjon frå sentralbanken skjuler reelle økonomiske problem. Når prisane stiger, lurar politikarar innbyggarane til å tru det er “grådigheit” eller “spekulasjon”, ikkje pengetrykkjing.

Velferdsstaten og Utilsikta Konsekvensar

Austerriksk økonomi åtvarar mot utilsikta konsekvensar av velmenande politikk:

• Høg misteløn kan ekskludere ufaglærte frå arbeidsmarknaden
• Generøse trygdeordningar kan redusere insentivet til å arbeide
• Subsidiar skapar avhengigheit og forvrengde marknader

Dette tyder ikkje nødvendigvis “ingen velferd”, men ei erkjenning av at gratis lunsj ikkje eksisterer. Kvar “rettighet” til andre sine ressursar må takast frå nokon.

Lære å Sjå Det Usette

Den største gåva austerriksk økonomi gir, er evna til å sjå forbi det openberre:

• Sjå ikkje berre jobbar skapte av offentlege prosjekt, men jobbar som forsvann fordi ressursane vart beskatta bort
• Sjå ikkje berre dei som hjelps av subsidiar, men dei som betalar gjennom høgare prisar
• Sjå ikkje berre “gratis” tenester frå staten, men den tapte fridomen og velstanden frå høge skattar

Lær Meir

For å forstå korleis desse prinsippa spring frå grunnleggjande sanningar om menneskeleg handling:

• Praksologi - Studiet av menneskeleg handling som grunnlag for økonomi

For å sjå samanhengen mellom økonomisk og politisk fridom:

• Fridom - Kvifor frie marknader og frie menneske høyrer saman

Les Frédéric Bastiat sin tidlause klassiker Lova for ei lettlesen, elegant forklaring av desse prinsippa.

“Det er ingen naud som kan rettferdiggjere ei fortsett forakt for økonomiske lover.” - Frédéric Bastiat