Det ein ser og det ein ikkje ser

Frédéric Bastiat

Juli 1850

Innhaldsliste

• Innleiing
• I. Det knuste vindaugsglaset
• II. Nedskjeringa
• III. Skatten
• IV. Teater, skjøne kunstar
• V. Offentlege arbeid
• VI. Mellommennene
• VII. Restriksj

onen

• VIII. Maskinene
• IX. Kreditt
• X. Algerie
• XI. Sparing og luksus
• XII. Rett til arbeid, rett til profitt

Innleiing

I den økonomiske sfæren frambringer ei handling, ein vane, ein institusjon eller ei lov ikkje berre éi verknad, men ei rekkje av verknadar. Av desse verknadane er berre den første umiddelbar; ho viser seg samstundes med si årsak, ein ser henne. Dei andre utfaldar seg først etter kvart, ein ser dei ikkje; lukkeleg den som føreser dei.

Mellom ein dårleg og ein god økonom er heile forskjellen denne: den eine held seg til den synlege verknaden; den andre tek omsyn både til verknaden ein ser og til dei ein må føresjå.

Men denne forskjellen er enorm, for det skjer nesten alltid at når den umiddelbare konsekvensen er gunstig, er dei seinare konsekvensane fordervelege, og vice versa. — Derifrå følgjer at den dårlege økonomen forfølgjer ein liten noverande fordel som vil bli følgt av eit stort framtidig vonde, medan den sanne økonomen forfølgjer ein stor framtidig fordel, på risiko for eit lite noverande vonde.

For øvrig er det det same i hygiene, i moral. Ofte, jo søtare den første frukta av ein vane er, desto bitrare er dei andre. Vitne: utsvevelsar, latskap, øydelegging. Når difor ein mann, slagen av verknaden ein ser, enno ikkje har lært å skilje dei ein ikkje ser, gir han seg hen til skadelege vanar, ikkje berre på grunn av tilbøyelegheit, men ved berekning.

Dette forklarer menneskeheitas uunngåeleg smertefull utvikling. Uvitskap omgir hennar vogga; difor bestemmer ho seg i sine handlingar etter deira første konsekvensar, dei einaste ho i si opphaving kan sjå. Det er først etter lang tid at ho lærer å ta omsyn til dei andre. To meistrar, svært forskjellige, lærer henne denne leksa: Erfaring og Føresjåing. Erfaringa regjer effektivt men brutalt. Ho underviser oss om alle verknadane av ei handling ved å la oss kjenne dei, og me kan ikkje unngå til slutt å få vite at eld brenn, ved å brenne oss. Til denne harde læraren ville eg, så langt som mogleg, erstatte ein mildare: Føresjåing. Det er difor eg vil undersøkje konsekvensane av nokre økonomiske fenomen, og stille dei ein ser opp mot dei ein ikkje ser.

I. Det knuste vindaugsglaset

Har du nokon gong vore vitne til raseriutbrotet til den gode borgaren Jacques Bonhomme, når hans fryktlege son har klart å knuse ei vindaugsrute? Om du har vore til stades ved dette skodespelet, har du heilt sikkert også konstatert at alle dei tilstadeverande, sjølv om dei er tretti, synest å ha avtalt å tilby den uheldige eigaren denne einsarta trøysten: “Til noko er ulukke god. Slike ulukker set i gang industrien. Alle må leve. Kva skulle det bli av glassmeistrarane om ein aldri knuste vindaugsrutor?”

No finst det i denne trøysteformelen ein heil teori, som det er godt å overraske in flagrante delicto i dette svært enkle tilfellet, sidan ho er nøyaktig den same som dessverre styrer dei fleste av våre økonomiske institusjonar.

Antar me at det må koste seks franc å reparere skaden, om ein vil seie at ulukka bring seks franc til glassindustrien, at ho oppmuntrar den nemnde industrien i omfang av seks franc, innrømmer eg det, eg bestrider det ikkje på nokon måte, ein resonnerer riktig. Glassmeistaren vil kome, han vil gjere arbeidet, ta imot seks franc, gni seg i hendene og i sitt hjarte velsigne det fryktlege barnet. Dette er det ein ser.

Men om ein ved deduksjon kjem til å konkludere, som ein gjer for ofte, at det er bra at ein knuser vindaugsrutor, at det set pengane i sirkulasjon, at det resulterer i oppmuntring for industrien generelt, er eg tvungen til å rope: stopp! Din teori stoppar ved det ein ser, ho tek ikkje omsyn til det ein ikkje ser.

Ein ser ikkje at sidan vår borgar har brukt seks franc på éi ting, kan han ikkje lenger bruke dei på ei anna. Ein ser ikkje at om han ikkje hadde hatt ei vindaugsrute å erstatte, ville han ha erstatta til dømes sine utslitne sko eller lagt til ei bok i sitt bibliotek. Kort sagt, han ville ha gjort av sine seks franc ein eller annan bruk som han ikkje vil gjere.

La oss difor gjere opp rekneskapen for industrien generelt.

Vindauget blir knust, glassindustrien blir oppmuntra i omfang av seks franc; dette er det ein ser.

Om vindauget ikkje hadde blitt knust, ville skoindustrien (eller kva som helst anna) ha blitt oppmuntra i omfang av seks franc; dette er det ein ikkje ser.

Og om ein tok i betraktning det ein ikkje ser, fordi det er eit negativt faktum, så vel som det ein ser, fordi det er eit positivt faktum, ville ein forstå at det ikkje er nokon interesse for industrien generelt, eller for heile det nasjonale arbeidet, i at vindaugsrutor blir knuste eller ikkje blir knuste.

La oss no gjere opp rekneskapen for Jacques Bonhomme.

I den første hypotesen, den om det knuste vindauget, brukar han seks franc, og har, verken meir eller mindre enn før, bruken av ei vindaugsrute.

I den andre, der ulukka ikkje hadde skjedd, ville han ha brukt seks franc på sko og ville ha hatt samstundes bruken av eit par sko og ei vindaugsrute.

No, sidan Jacques Bonhomme er ein del av samfunnet, må ein konkludere med at, betrakta i si heilheit, og når alt er rekna opp av hans arbeid og hans bruks-gleder, har det tapa verdien av det knuste vindaugsglaset.

Ved å generalisere kjem me til denne uventa konklusjonen: “samfunnet tapar verdien av ting unødig øydelagde,” — og til denne aforismen som vil få håret til å reise seg på hovudet til proteksjonistane: “Å knuse, bryte, spreie, det er ikkje å oppmuntre det nasjonale arbeidet,” eller meir kortfatta: “øydelegging er ikkje forteneste.”

Kva vil du seie, Moniteur industriel, kva vil du seie, disippel av den gode M. de Saint-Chamans, som med så stor presisjon har berekna kva industrien ville vinne på Parisbrannen, på grunn av husa som ville måtte gjenoppbyggjast?

Eg er lei for å forstyrre hans geniale berekninga, desto meir som han har late deira ånd gå over i vår lovgiving. Men eg ber han om å begynne dei på nytt, ved å ta i betraktning det ein ikkje ser ved sida av det ein ser.

Lesaren må leggje merke til at det ikkje berre er to personar, men tre i det vesle dramaet eg har forlagt han. Den eine, Jacques Bonhomme, representerer Forbrukaren, redusert ved øydelegginga til éi glede i staden for to. Den andre, i skikkelse av Glassmeistaren, viser oss Produsenten som si industri blir oppmuntra av ulukka. Den tredje er Skomakaren (eller kva som helst annan industrimann) som sitt arbeid blir motverka i same grad av same årsak. Det er denne tredje personen ein alltid held i skuggen og som, ved å personifisere det ein ikkje ser, er eit nødvendig element i problemet. Det er han som snart vil lære oss at det ikkje er mindre absurd å sjå ei forteneste i ein restriksjon, som trass alt berre er ei delvis øydelegging. — Også, gå til botnen av alle argumenta ein framfører til fordel for den, og du vil berre finne parafrasen av dette vulgære ordtaket: “Kva skulle det bli av glassmeistrarane om ein aldri knuste vindaugsrutor?”

II. Oppseiinga

Det er det same med eit folk som med eit menneske. Når det vil skaffe seg ei tilfredsstilling, er det opp til det å sjå om ho er verdt det ho kostar. For ein nasjon er Tryggleik det største av godene. Om det for å erverve henne må setje på beina hundre tusen menn og bruke hundre millionar, har eg ikkje noko å innvende. Det er ei glede kjøpt til prisen av eit offer.

Ein må difor ikkje misforstå rekkjevidda av mi tese.

Ein representant føreslår å seie opp hundre tusen menn for å lette skattebetalarane for hundre millionar.

Om ein berre svarer han: “Desse hundre tusen mennene og hundre millionane er uunnværlege for den nasjonale tryggleiken: det er eit offer; men utan dette offeret ville Frankrike bli rive i fillar av fraksjonar eller invadert av utlandet.” — Eg har ikkje noko å innvende mot dette argumentet, som kan vere sant eller falskt i faktum, men som teoretisk ikkje inneheld nokon økonomisk heresi. Heresien begynner når ein vil representere sjølve offeret som ein fordel, fordi det gagnar nokre.

No, eg er svært forvira om forfattaren av forslaget ikkje vil vere raskare nede frå talarstolen før ein talar vil styrte opp der for å seie:

“Å seie opp hundre tusen menn! tenkjer de på det? Kva skal dei bli? kva skal dei leve av? skal det vere av arbeid? men veit de ikkje at arbeid manglar overalt? at alle karrierar er overfylte? Vil de kaste dei på plassen for der å auke konkurransen og presse på lønnsnivået? I augeblinken når det er så vanskeleg å tene sitt stakkars brød, er det ikkje då heldig at Staten gir brød til hundre tusen individ? Betrakt dessutan at hæren forbrukar vin, klede, våpen, at ho dermed spreier aktiviteten i fabrikkane, i garnisonbyane, og at ho til sjuande og sist er Forsynet for sine utallige leverandørar. Gyser de ikkje ved tanken på å utslette denne enorme industrielle rørsla?”

Denne talen, som ein ser, konkluderer med å behalde dei hundre tusen soldatane, bortsett frå tenestans nødvendigheit, og av økonomiske omsyn. Det er desse omsynene aleine eg må tilbakevise.

Hundre tusen menn, som kostar skattebetalarane hundre millionar, lev og let deira leverandørar leve så langt hundre millionar kan strekkje seg: dette er det ein ser.

Men hundre millionar, som går ut av skattebetalarane si lomme, opphøyrer å la desse skattebetalarane og deira leverandørar leve, så langt hundre millionar kan strekkje seg: dette er det ein ikkje ser. Berekn, rekn, og sei meg kvar fortenesta er for massen?

Kva meg angår, vil eg seie deg kvar tapet er, og, for å forenkle, i staden for å snakke om hundre tusen menn og hundre millionar, la oss resonnere om éin mann og tusen franc.

Me er i landsbyen A. Rekrutterarane gjer runden og tek med seg ein mann. Skatteinnkrevjarane gjer også si runde og tek med seg tusen franc. Mannen og summen blir transportert til Metz, den eine bestemt til å la den andre leve, i eit år, utan å gjere noko. Om du berre ser på Metz, å! du har hundre gonger rett, tiltaket er svært fordelaktig; men om dine auge rettar seg mot landsbyen A, vil du døme annleis, for, med mindre du er blind, vil du sjå at denne landsbyen har mist ein arbeidar og dei tusen francane som betalte hans arbeid, og aktiviteten som, ved utgifta av desse tusen francane, han spreide rundt seg.

Ved første augekast synest det å vere ein kompensasjon. Fenomenet som skjedde i landsbyen skjer i Metz, og det er alt. Men her er tapet. I landsbyen grov ein mann og pløyde: det var ein arbeidar; i Metz gjer han høgre sving og venstre sving: det er ein soldat. Pengane og sirkulasjonen er dei same i begge tilfella; men i det eine var det tre hundre dagar med produktivt arbeid; i det andre er det tre hundre dagar med uproduktivt arbeid, alltid under føresetnaden av at ein del av hæren ikkje er uunnværleg for den offentlege tryggleiken.

No, la oppseiinga kome. Du peikar på meg eit overskot av hundre tusen arbeidarar, stimulert konkurranse og presset ho utøver på lønnsnivået. Det er det du ser.

Men her er det du ikkje ser. Du ser ikkje at å sende heim hundre tusen soldatar ikkje er å utslette hundre millionar, det er å gi dei tilbake til skattebetalarane. Du ser ikkje at å kaste hundre tusen arbeidarar på marknaden på denne måten, er å kaste der, i same rørsla, dei hundre millionane bestemte til å betale deira arbeid; at følgeleg same tiltaket som aukar tilbodet av armar også aukar etterspurnaden; kvarifr

å det følgjer at di senking av lønn er illusorisk. Du ser ikkje at før, som etter oppseiinga, er det i landet hundre millionar som tilsvarar hundre tusen menn; at heile forskjellen består i dette: før leverte landet dei hundre millionane til dei hundre tusen mennene for å ikkje gjere noko; etter, leverer det dei til dei for å arbeide. Du ser ikkje, til slutt, at når ein skattebetalar gir sine pengar, anten til ein soldat i bytte for ingenting, eller til ein arbeidar i bytte for noko, er alle dei vidare konsekvensane av sirkulasjonen av desse pengane dei same i dei to tilfella; berre i det andre tilfellet mottek skattebetalaren noko, i det første mottek han ikkje noko. — Resultat: eit reint tap for nasjonen.

Sofismen eg kjempar mot her motstår ikkje prøven av progresjon, som er prøvesteinen for prinsippa. Om, alt kompensert, alle interesser undersøkt, det er ei nasjonal forteneste i å auke hæren, kvifor ikkje verve under fanene heile den mannlege befolkninga i landet?

III. Skatten

Har det ikkje nokon gong hendt deg å høyre det bli sagt:

“Skatten er den beste investeringa; ho er ein fruktbar dugg. Sjå kor mange familiar ho får til å leve, og følgj, i tankane, hennar gjenklang på industrien: det er uendeleg, det er livet.”

For å kjempe mot denne doktrinen er eg nøydd til å reprodusere den føregåande gjendrivi

nga. Politisk økonomi veit godt at argumenta hennar ikkje er underhaldande nok til at ein kan seie: Repetita placent. Også, som Basile, har ho arrangert ordtaket til sitt bruk, vel overtydd om at i hennar munn, Repetita docent.

Fordelane som funksjonærane finn ved å motta lønn, det er det ein ser. Det gode som derifrå følgjer for deira leverandørar, det er også det ein ser. Det spring éin i auga.

Men ulempene som skattebetalaren opplever ved å betale, det er det ein ikkje ser, og skaden som derifrå følgjer for deira leverandørar, det er det ein heller ikkje ser, sjølv om dette burde springe éin i auga av forstandar.

Når ein funksjonær brukar hundre sous meir til sin fordel, inneber dette at ein skattebetalar brukar til sin fordel hundre sous mindre. Men utgifta til funksjonæren sjåast, fordi ho blir gjord; medan den til skattebetalaren sjåast ikkje, fordi, dessverre! ein hindrar henne i å bli gjord.

Du samanliknar nasjonen med ei uttørka jord og skatten med ein fruktbar regn. Så vere. Men du burde også spørje deg sjølv kvar kjeldene til denne regnen er, og om det ikkje nettopp er skatten som pumpar fuktigheita frå jorda og tørkar henne ut.

Du burde også spørje deg om det er mogleg at jorda mottek like mykje av dette dyrebare vatnet gjennom regnet som ho tapar gjennom fordampinga?

Det som er svært positivt, er at når Jacques Bonhomme betalar hundre sous til innkrevjaren, mottek han ikkje noko i retur. Når deretter ein funksjonær, ved å bruke desse hundre sousane, gir dei tilbake til Jacques Bonhomme, er det mot ein lik verdi i korn eller arbeid. Det endelege resultatet er for Jacques Bonhomme eit tap på fem franc.

Det er svært sant at ofte, oftast om ein vil, funksjonæren gir Jacques Bonhomme ei tilsvarande teneste. I dette tilfellet er det ikkje noko tap for nokon av sidene, det er berre bytte. Også, mi argumentasjon rettar seg ikkje i det heile tatt mot nyttige funksjonar. Eg seier dette: om du vil opprette ein funksjon, bevis hennar nytte. Demonstrer at ho er verdt for Jacques Bonhomme, ved dei tenestene ho gir han, det ekvivalente av det ho kostar han. Men, bortsett frå denne ibuande nytta, påberop ikkje som argument fordelen ho gir funksjonæren, hans familie og hans leverandørar; påstå ikkje at ho favoriserer arbeidet.

Når Jacques Bonhomme gir hundre sous til ein funksjonær mot ei verkelig nyttig teneste, er det nøyaktig som når han gir hundre sous til ein skomakar mot eit par sko. Gi og ta, slett rekneskap. Men når Jacques Bonhomme leverer hundre sous til ein funksjonær for ikkje å motta nokon teneste, eller sjølv for å motta plageri, er det som om han leverte dei til ein tjuv. Det hjelper ikkje å seie at funksjonæren vil bruke desse hundre sousane til stor nytte for det nasjonale arbeidet; like mykje ville tjuven ha gjort; like mykje ville Jacques Bonhomme ha gjort om han ikkje hadde møtt på si veg verken den utenomlovlege parasitten eller den lovlege parasitten.

La oss difor venne oss til ikkje å bedømme ting berre etter det ein ser, men også etter det ein ikkje ser.

I fjor var eg i finanskomiteen, for under Konstituanten blei ikkje medlemmar av opposisjonen systematisk ekskludert frå alle kommisjonar; i dette handla Konstituanten klokt. Me høyrde M. Thiers seie: “Eg har brukt mitt liv på å kjempe mot mennene frå det legitimistiske partiet og prestepartiet. Sidan den felles faren har brakt oss saman, sidan eg omgåast dei, sidan eg kjenner dei, sidan me snakkar hjarte til hjarte, har eg innsett at dei ikkje er dei monstra eg hadde forestilt meg.”

Ja, mistilliten overdrivingar, hata opphissar mellom partia som ikkje blandar seg; og om fleirtalet let nokre medlemmar av mindretalet trenge inn i kommisjonanes skjød, ville ein kanskje erkjenne, på begge sider, at ideane ikkje er så fjerne og framfor alt intensjonane ikkje så fordervelege som ein antok.

Uansett, i fjor var eg i finanskomiteen. Kvar gong ein av våre kollegaar snakka om å fastsetje til eit beskjedent beløp lønna til presidenten i republikken, ministra, ambassadørane, svarte ein han:

“For sjølve tenestans beste må ein omgje visse funksjonar med glans og verdighet. Det er måten å tiltrekkje seg fortente menn. Utallige ulukker henvender seg til presidenten i republikken, og det ville vere å plassere han i ein pinleg stilling å tvinge han til alltid å avslå. Ein viss representasjon i dei ministerielle og diplomatiske salongane er eit av hjula i dei konstitusjonelle regjeringane, osv., osv.”

Sjølv om slike argument kan vere kontroversielle, fortener dei sikkert ein seriøs undersøking. Dei er grunnlagde på det offentlege sitt interesse, godt eller dårleg vurdert; og, kva meg angår, gjer eg meir av dei enn mange av våre Catear drivne av ein trong ånd av gjerrighet eller sjalusi.

Men det som opprører mi samvit som økonom, det som får meg til å raudne for mitt lands intellektuelle omdømme, er når ein kjem (noko ein aldri let vere å gjere) til denne absurde banaliteten, og alltid gunstig motteken:

“Dessutan oppmuntrar dei store funksjonærane si lukses kunstane, industrien, arbeidet. Statens sjef og hans ministrar kan ikkje gi festar og kveldar utan å setje liv i sirkulasjon i alle samfunnskroppens ådrer. Å redusere deira lønningar er å sulte den parisiske industrien og, ved motslag, den nasjonale industrien.”

Av nåde, mine herrar, respekter i det minste aritmetikken og kom ikkje, framfor Frankrikes nasjonalforsamling, av frykt for at ho til si skam skulle godkjenne dykk, og seie at ein addisjon gir ein forskjellig sum, avhengig av om ein gjer henne frå topp til botn eller frå botn til topp.

Kva! Eg skal avtale med ein gravearbeidar at han skal grave ei grøft i mi mark, mot hundre sous. I det augeblinken eg skal inngå avtalen, tek innkrevjaren mine hundre sous og let dei gå til innanriksministeren; min kontrakt blir broten, men M. ministeren vil tilføye ein hundre og første rett til sitt måltid. På kva grunnlag vågar du å hevde at denne offisielle utgifta er eit tillegg til den nasjonale industrien? Forstår du ikkje at det berre er ein einskild forskyvning av tilfredsstillinge og arbeid? Ein minister har sitt bord betre dekka, det er sant; men ein bonde har eit felt mindre godt drenert, og det er like sant. Ein parisarservitør har tent hundre sous, eg innrømmer det; men innrøm meg at ein gravearbeidar i provinsen har gått glipp av å tene fem franc. Alt ein kan seie er at det offisielle retta og den tilfredsstilte servitøren, det er det ein ser; det oversvømde felte og den ledige gravearbeidaren, det er det ein ikkje ser.

Gode Gud! kva møye det er å bevise, i politisk økonomi, at to og to er fire; og om du lykkast med det, utbryt ein: “det er så klart at det er kjedeleg.” — Så stemmer dei som om du ikkje hadde bevist noko i det heile tatt.

IV. Teater, skjøne kunstar

Skal Staten subsidiere kunstane?

Det er sikkert mykje å seie For og Imot.

Til fordel for subsidiesystemet kan ein seie at kunstane utvider, løftar og poetiserer ein nasjons sjel, at dei riv henne bort frå materielle bekymringar, gir henne kjensla av det vakre, og dermed verkar gunstig tilbake på hennar manerarar, skikkar, sedar og til og med på hennar industri. Ein kan spørje seg kvar musikken i Frankrike ville ha vore utan Théâtre-Italien og Konservatoriet; dramatisk kunst, utan Théâtre-Français; maleri og skulptur, utan våre samlingar og museum. Ein kan gå lenger og spørje seg om, utan sentraliseringa og følgeleg subsidieringa av dei skjøne kunstane, denne utsøkte smaken ville ha utvikla seg, som er det edle kjennetegnet ved fransk arbeid og påtving sine produkt heile universet. I nærvær av slike resultat, ville det ikkje vere høg uforsiktigheit å gi opp denne beskjedne kontingenten frå alle borgarar som til sjuande og sist realiserer, midt i Europa, deira overlegenheit og deira ære?

Til desse grunnane og mange andre, som si kraft eg ikkje bestrider, kan ein motsette ikkje mindre kraftige. Det er for det første, kunne ein seie, eit spørsmål om fordelande rettferd. Går lovgivarens rett så langt som til å bryte ned handverkaren sin lønn for å utgjere eit tillegg av profitt til kunstnaren? M. Lamartine sa: “Om du undertrykkjer subsidien til eit teater, kvar vil du stoppe på denne vegen, og vil du ikkje logisk bli tvungen til å undertrykke dine fakultet, museum, institutt, bibliotek?” Ein kunne svare: “Om du vil subsidiere alt som er godt og nyttig, kvar vil du stoppe på denne vegen, og vil du ikkje bli tvungen logisk til å etablere ein sivil liste for jordbruket, industrien, handelen, velferda, undervisninga?” Deretter, er det sikkert at subsidiane favoriserer kunstens framgang? Dette er eit spørsmål som er langt frå å vere løyst, og me ser med våre eigne auge at teatra som blomstrar er dei som lev av sitt eige liv. Til slutt, ved å løfte seg til høgare betraktningar, kan ein påpeike at behova og ønsket oppstår av kvarandre og stig i stadig meir rensa regionar, etter kvart som den offentlege rikdommen tillet å tilfredsstille dei; at regjeringa ikkje har å blandre seg inn i denne korrespondansen, sidan ho, i ein gitt tilstand av den noverande formuen, ikkje kunne stimulere, ved skatten, luksusbransjane utan å støyte nødvendigheitsbransjane, og dermed invertere den naturlege gangen til sivilisasjonen. Ein kan påpeike at desse kunstige forskyvningane av behov, smak, arbeid og befolkning, plaserer folka i ein prekær og farleg situasjon, som ikkje lenger har noko solid grunnlag.

Her er nokre av grunnane som motstandarane av statens intervensjon påberopar seg, når det gjeld orden der borgarar trur dei må tilfredsstille sine behov og ønskje, og følgeleg styre sin aktivitet. Eg er av dei, eg innrømmer, som meiner at valet, impulsen må kome nedanfrå, ikkje ovanfrå, frå borgarane, ikkje frå lovgivaren; og den motsette doktrinen synest meg å føre til utsletting av fridom og menneskeleg verdighet.

Men, ved ein deduksjon like falsk som urettferdig, veit du kva ein anklagar økonomane for? det er, når me avviser subsidien, å avvise sjølve tinga som skal subsidierast, og å vere fiendar av alle slags aktivitet, fordi me vil at desse aktivitetana, på den eine sida skal vere frie, og på den andre søkje i seg sjølv si eiga belønning. Altså, ber me om at Staten ikkje intervenerer, ved skatten, i religiøse saker? me er ateistar. Ber me om at Staten ikkje intervenerer, ved skatten, i utdanning? me hatar opplysning. Seier me at Staten ikkje skal gi, ved skatten, ein kunstig verdi til jorda, til ei bestemt industriorden? me er fiendar av eigendom og arbeid. Meiner me at Staten ikkje skal subsidiere kunstnarane? me er barbarar som dømer kunstane som ubrukelege.

Eg protesterer her med all mi kraft mot desse deduksjonane.

Langt frå at me nærer den absurde tanken om å utslette religion, utdanning, eigendom, arbeid og kunstane når me ber om at Staten beskyttar den frie utviklinga av alle desse ordenane av menneskeleg aktivitet utan å subsidiere dei på kvarandres kostnad, trur me tvert imot at alle desse levande kreftene i samfunnet ville utvikle seg harmonisk under fridomens innverknad, at ingen av dei ville bli, som me ser i dag, ei kjelde til uro, misbruk, tyranni og uorden.

Våre motstandarar trur at ei aktivitet som verken er subsidiert eller regulert er ei aktivitet utsletta. Me trur det motsette. Deira tru er i lovgivaren, ikkje i menneskeheita. Vår er i menneskeheita, ikkje i lovgivaren.

Altså, M. Lamartine sa: “I namnet på dette prinsippet må ein avskaffe dei offentlege utstillingane som gjer æra og rikdommen til dette landet.”

Eg svarer M. Lamartine: “Frå ditt synspunkt, ikkje å subsidiere er å avskaffe, fordi, ved å gå ut frå den oppfatninga at ingenting eksisterer unntatt ved statens vilje, konkluderer du med at ingenting lev unntatt det skatten får til å leve. Men eg vender eksemplet du har valt mot deg, og eg får deg til å påpeike at den største, den edlaste av utstillingane, den som er unnfanga i den mest liberale, mest universelle tanken, og eg kan til og med bruke ordet humanitære, som ikkje er overdrive her, er utstillinga som førebur seg i London, den einaste som ingen regjering blandar seg i og som ingen skatt subsiderer.”

Når eg kjem tilbake til dei skjøne kunstane, kan ein, eg gjent

ar, påberope seg for og mot subsidiesystemet kraftige grunnar. Lesaren forstår at, i samsvar med dette skriftet sitt spesielle gjenstand, har eg verken å framlegge desse grunnane, eller å bestemme mellom dei.

Men M. Lamartine har framført eit argument som eg ikkje kan la passere i stillheit, for det fell inn i den svært presise kretsen av denne økonomiske studien.

Han sa:

Den økonomiske sida, i teaterspørsmålet, oppsummerast i eit einaste ord: det er arbeid. Lite betyr arten av dette arbeidet, det er eit arbeid like fruktbart, like produktivt som kva som helst anna art arbeid i ein nasjon. Teatra, som de veit, ernærer ikkje mindre, lønner ikkje mindre, i Frankrike, åtti tusen arbeidarar av alle slag, malarar, murarar, dekoratørar, kostymemakarar, arkitektar, osv., som er sjølve livet og rørsla til fleire kvartal av denne hovudstaden, og av denne grunnen skal dei oppnå dykkar sympatiar!

Dykkar sympatiar! — omset: dykkar subsidiar.

Og lenger fram:

Gleder i Paris er arbeid og forbruk i departementa, og rikdommanes luksus er lønna og brødet til to hundre tusen arbeidarar av alle slag, som lev av teaterets så mangfaldige industri på overflata av republikken, og mottek frå desse edle gledene, som illustrerer Frankrike, føden til sitt liv og det nødvendige for deira familiar og born. Det er til dei de vil gi desse 60,000 franc. (Svært bra! svært bra! talrike merke på godkjenning.)

For mi part er eg tvungen til å seie: svært dårleg! svært dårleg! ved å begrense, vel å merke, rekkjevidda av denne dommen til det økonomiske argumentet det her er tale om.

Ja, det er til teaterarbeidarane dei 60,000 francane det dreiare seg om vil gå, i det minste delvis. Nokre smular kan godt gå tapt på vegen. Sjølv om ein undersøkte saka nøye, ville ein kanskje oppdage at kaka tek ei anna retning; lukkelege arbeidarar om det blir nokre smular att til dei! Men eg vil gjerne innrømme at heile subsidien vil gå til malarar, dekoratørar, kostymemakarar, frisørar, osv. Det er det ein ser.

Men kvar kjem den frå? Det er baksida av saka, like viktig å undersøkje som framsida. Kvar er kjelda til desse 60,000 francane? Og kvar ville dei gått, om ein lovgivande avstemming ikkje først dirigerte dei mot rue Rivoli og derifrå til rue Grenelle? Det er det ein ikkje ser.

Sikkert vil ingen våge å hevde at den lovgivande avstemminga har fått denne summen til å springe fram i stemmeurna; at den er eit reint tillegg gjort til den nasjonale rikdommen; at utan denne mirakuløse avstemminga ville desse seksti tusen francane ha vore for alltid usynlege og uhåndgripelige. Ein må vel innrømme at alt fleirtalet kunne gjere, er å bestemme at dei skulle takast ein stad for å sendast ein annan stad, og at dei berre ville motta ein destinasjon fordi dei ville bli avleidd frå ein annan.

Sidan dette er slik, er det klart at skattebetalaren som vil ha blitt skatta for ein franc, ikkje lenger vil ha denne francen til si disponering. Det er klart at han vil bli fråteke ei tilfredsstilling i omfang av ein franc, og at arbeidaren, kven han no enn er, som ville ha skaffa den til han, vil bli fråteke lønn i same omfang.

La oss difor ikkje gjere oss denne barnslige illusjonen å tru at avstemminga den 16. mai tilføyer noko som helst til velferda og arbeidet nasjonalt. Den forskjev gledene, den forskjev lønnane, det er alt.

Vil ein seie at til ein slags tilfredsstilling og ein slags arbeid, erstatar ho meir presserende, meir moralske, meir fornuftige tilfredsstillingar og arbeid? Eg kunne kjempe på dette terrenget. Eg kunne seie: Ved å rive 60,000 franc frå skattebetalarane, reduserer du lønnane til bøndene, gravearbeidarane, tømrarane, smedane, og du aukar like mykje lønnane til songarane, frisørane, dekoratørane og kostymemakarane. Ingenting bevisar at denne siste klassen er meir interessant enn den andre. M. Lamartine påstår det ikkje. Han seier sjølv at teaterarbeidet er like fruktbart, like produktivt (og ikkje meir) enn kva som helst anna, noko som framleis kunne bestriast; for det beste beviset på at det andre ikkje er like fruktbart som det første, er at dette kallar på å subsidiere det.

Men denne samanlikninga mellom verdien og den ibuande fortenesten til dei forskjellige naturane av arbeid går ikkje inn i mitt noverande emne. Alt eg har å gjere her, er å vise at om M. Lamartine og personane som har applaudert hans argumentasjon har sett, med venstre auga, lønnane tente av leverandørane til komediantane, burde dei ha sett, med høgre auga, lønnane tapt for leverandørane til skattebetalarane; utan det har dei utsett seg for latterleggjering av å ta ein forskyvning for ei vinst. Om dei var konsekvente med sin doktrine, ville dei be om subsidiar til det uendelege; for det som er sant for ein franc og 60,000 franc er sant, under identiske omstende, for ein milliard franc.

Når det gjeld skattar, mine herrar, bevis dykkar nytte med grunnar henta frå innhaldet, men ikkje med denne uheldige påstanden: “Dei offentlege utgiftene får arbeiderklassen til å leve.” Den har feilen ved å skjule eit vesentleg faktum, nemleg at dei offentlege utgiftene alltid erstatar private utgifter, og at følgeleg dei sikkert får ein arbeidar til å leve i staden for ein annan, men ikkje tilføyer noko til arbeiderklassen sin lodd teke som heilheit. Dykkar argumentasjon er svært på moten, men ho er for absurd til at fornufta ikkje skulle få bukt med henne.

V. Offentlege arbeid

At ein nasjon, etter å ha forsikra seg om at ei stor bedrift må vere til fordel for fellesskapet, let henne bli utført på produktet av ein felles kontingent, ingenting er meir naturleg. Men tolmodet unnslepp meg, eg innrømmer, når eg høyrer påberopt til støtte for ei slik avgjer

d denne økonomiske fadesn: “Det er dessutan måten å skape arbeid for arbeidarane på.”

Staten opnar ei veg, byggjer eit palass, rettar ut ei gate, grev ein kanal; derved gir ho arbeid til visse arbeidarar, det er det ein ser; men ho fråtek arbeid til visse andre arbeidarar, det er det ein ikkje ser.

Her er vegen i ferd med å bli utført. Tusen arbeidarar kjem kvar morgon, trekkjer seg tilbake kvar kveld, tek med seg si lønn, det er sikkert. Om vegen ikkje hadde blitt dekretert, om midla ikkje hadde blitt røysta, ville ikkje desse brave mennene ha møtt der verken dette arbeidet eller denne lønna; det er også sikkert.

Men er det alt? Omfamnar operasjonen, i si heilheit, ikkje noko anna? I det augeblinken M. Dupin uttalar dei sakramentale orda: “Forsamlinga har vedteke,” stig millionane mirakuløst ned på ein månestråle i kassa til dei herrar Fould og Bineau? For at utviklinga, som ein seier, skal vere fullstendig, må ikkje Staten organisere inntekta så vel som utgifta? må ho ikkje setje sine innkrevjarar i verksemd og sine skattebetalarar til beskatning?

Studer difor spørsmålet i hans to element. Medan du konstaterer destinasjonen Staten gir dei røysta millionane, forsøm ikkje å konstatere også destinasjonen skattebetalarane ville ha gitt — og ikkje lenger kan gi — desse same millionane. Då vil du forstå at ei offentleg bedrift er ein medalje med to sider. På den eine står ein arbeidar sysselsett, med denne devisen: Det ein ser; på den andre, ein arbeidar utan sysselsetting, med denne devisen: Det ein ikkje ser.

Sofismen eg kjempar mot i dette skriftet er desto farlegare, anvend på offentlege arbeid, at ho tenar til å rettferdiggjere dei mest galne bedriftene og det mest ville øydsleriet. Når ein jernbane eller ei bru har ein reell nytte, er det nok å påberope denne nytta. Men om ein ikkje kan det, kva gjer ein? Ein tek tilflukt til denne mystifikasjonen: “Det er nødvendig å skaffe arbeid til arbeidarane.”

Dette sagt, befalar ein å lage og øydeleggje terrassane på Marsmarken. Den store Napoleon, ein veit det, trudde han gjorde ei filantropisk handling ved å la grave og fylle igjen grøfter. Han sa også: “Kva betyr resultatet? Ein må berre sjå rikdommen spredt blant arbeiderklassane.”

La oss gå til botnen av tinga. Pengane gjer oss til illusjon. Å be om bidraget, i form av pengar, frå alle borgarar til eit felles verk, er i verdi

teten å be dei om eit bidrag i natura; for kvar av dei skaffar seg, ved arbeid, summen han blir skatta for. No, at ein forar alle borgarar for å la dei utføre, ved prestasjonar, eit verk nyttig for alle, det kunne forståast; deira belønning ville vere i verkas resultat sjølv. Men etter å ha sammenkalla dei, å pålegge dei å lage vegar der ingen vil passere, palass som ingen vil bu, og dette, under påskot av å skaffe dei arbeid: det ville vere absurd, og dei ville sikkert vere berettiga til å innvende: av dette arbeidet har me ingen bruk for; me føretrekkjer å arbeide for vår eigen rekning.

Prosedyren som består i å la borgarane bidra i pengar og ikkje i arbeid endrar ikkje desse generelle resultata. Berre ved denne siste prosedyren ville tapet fordele seg på alle. Ved den første unnslepp dei som Staten sysselsett sin andel av tapet, ved å leggje den til den deira landsmenn allereie må bere.

Det finst ein artikkel i Grunnlova som seier:

“Samfunnet favoriserer og oppmuntrar utviklinga av arbeid… ved etableringa av Staten, departementa og kommunane, av offentlege arbeid eigna til å sysselsette ledige hender.”

Som mellombels tiltak, i ei krisetid, under ein streng vinter, kan denne inngripa frå skattebetalaren ha gode verknadar. Ho verkar i same retning som forsikringar. Ho legg ikkje til arbeidet eller til lønna, men ho tek av arbeid og lønn frå ordinære tider for å tildele dei, med tap riktignok, til vanskelege tider.

Som permanent tiltak, generelt, systematisk, er det ikkje anna enn ein øydeleggjande mystifikasjon, ein umoglegheit, ein sjølvmotseiing som viser litt arbeid stimulert som ein ser, og skjular mykje arbeid forhindra som ein ikkje ser.

VI. Mellommennene

Samfunnet er heiltida av tenester som menneska yter kvarandre tvunge eller frivillig, det vil seie av offentlege tenester og av private tenester.

Dei første, pålagde og regulert av lova, som det ikkje alltid er lett å endre når det trengst, kan overleve lenge, med henne, si eiga nytte, og behalde framleis namnet på offentlege tenester, sjølv når dei ikkje lenger er tenester i det heile tatt, sjølv når dei berre er offentlege plagor. Dei andre er av området for individuell vilje, ansvar. Kvar mottek og gir dei som han vil, som han kan, etter motstridande debatt. Dei har alltid for seg den reelle nyttens antaking, nøyaktig målt ved deira komparative verdi.

Dette er kvifor dei første så ofte er ramma av immobilisme, medan dei andre adlyder framstegs lov.

Medan den overdrivne utviklinga av offentlege tenester, ved krafttapet ho medfører, har ein tendens til å konstituere i samfunnet sitt indre ein øydeleggjande parasittisme, er det ganske merkeleg at fleire moderne sektar, ved å tilskrive denne karakteren til frie og private tenester, søkjer å transformere yrka til funksjonar.

Desse sektane reiser seg med kraft mot det dei kallar mellommennene. Dei ville gjerne undertrykke kapitalisten, bankmannen, spekulanten, entreprenøren, handelsmannen og kjøpmannen, ved å anklage dei for å plassere seg mellom produksjonen og forbruket for å utbytte dei begge, utan å gi dei nokon verdi. — Eller snarare ville dei ønske å overføre til Staten verket dei utfører, for dette verket kunne ikkje bli undertrykt.

Sosialistane sin sofisme på dette punktet består i å vise publikum det det betalar til mellommennene i bytte for deira tenester, og å skjule for det kva det måtte betale til Staten. Det er alltid kampen mellom det som treff auga og det som berre viser seg for forstanden, mellom det ein ser og det ein ikkje ser.

Det var framfor alt i 1847 og i tilhøve av nøyden at dei sosialistiske skolane søkte og lykkast i å popularisere sin fordervelege teori. Dei visste godt at den mest absurde propagandaen alltid har nokre sjansar hos menneske som lid; malesuada fames.

Difor, ved hjelp av dei store orda: Utnytting av menneske av menneske, spekulasjon på svolt, monopol, byrja dei å vanære handelen og å kaste eit slør over hennar velsignningar.

“Kvifor,” sa dei, “overlate til kjøpmennene oppgåva med å få bringe matvarer frå USA og Krim? Kvifor skulle ikkje Staten, departementa, kommunane organisere ei forsyningsteneste og reservemagasin? Dei ville selje til kostpris, og folket, det fattige folket ville bli befriar frå tributtet det betalar til fri handel, det vil seie til egoistisk, individualistisk og anarkisk handel.”

Tributtet folket betalar til handelen, det er det ein ser. Tributtet folket ville betale til Staten eller hennar agentar, i det sosialistiske systemet, det er det ein ikkje ser. Kva består dette påståtte tributtet folket betalar til handelen i? I dette: at to menneske gjer kvarandre gjensidig teneste, i full fridom, under konkurransens press og til avtala pris.

Når magen som har svolt er i Paris og kveiten som kan tilfredsstille henne er i Odessa, kan lidinga ikkje opphøyre utan at kveiten nærmar seg magen. Det er tre måtar for denne nærleiken å skje: 1° Dei svoltne mennene kan sjølv gå å hente kveiten; 2° dei kan stole på dei som gjer dette yrket; 3° dei kan slå seg saman og gi nokre offentlege tenestmenn oppdraget med operasjonen.

Av desse tre måtane, kva er den mest fordelaktige?

Til alle tider, i alle land, og jo meir dei er frie, opplyste, erfarne, har menneska frivillig valt den andre, eg innrømmer at det er nok for meg til å setje antakinga på denne sida. Mi ånd nektar å innrømme at menneskeheita i masse tek feil på eit punkt som berører henne så nær.

La oss likevel undersøkje.

At seksti-seks millionar borgarar dreg for å hente til Odessa kveiten dei treng, er openbart ugjennomførleg. Det første middelet er ingenting verdt. Forbrukarane kan ikkje handle sjølv, dei er tvungne til å ha mellommenn, tenestmenn eller kjøpmenn.

Legg likevel merke til at dette første middelet ville vere det mest naturlege. I botnen er det den som har svolt som skal gå å hente sin kveite. Det er ei bryderi som angår han; det er ei teneste han skylder seg sjølv. Om ein annan, av kva som helst grunn, gir han denne tenesta og tek denne bryderiet for han, har denne andre rett til ei kompensasjon. Det eg seier her, er for å konstatere at mellommennene sine tenester i seg sjølv ber prinsippet om godtgjersle. Uansett, sidan det er nødvendig å ty til det sosialistane kallar ein parasitt, kva er, av kjøpmannen eller tenestmannen, den minst krevjande parasitten?

Handelen (eg antok henne fri, elles korleis kunne eg resonnere?) handelen, seier eg, er tilskynda, av interesse, til å studere årstidene, å konstatere dag for dag tilstanden til avlingane, å motta informasjonar frå alle verda sine punkt, å føresjå behova, å ta sine førehandsreglar på førehand. Ho har skip heilt klare, korrespondentar overalt, og hennar umiddelbare interesse er å kjøpe til best mogleg pris, å økonomisere på alle detaljar i operasjonen, og å oppnå dei største resultata med dei minste anstrengelsene. Det er ikkje berre dei franske kjøpmennene, men kjøpmennene i heile verda som befatar seg med forsyninga av Frankrike for behovets dag; og om interessa tilskyndar dei uimotståeleg til å fylle si oppgåve til minst mogleg kostnad, set konkurransen dei fører mellom seg dei like uimotståeleg til å la forbrukarane hauste alle økonomiseringane som realiserast. Kveiten ankomen, har handelen interesse av å selje henne så snart som mogleg for å slokke sine risikoar, å realisere sine midlar og begynne på nytt om det er tilfelle. Leia av samanlikning av prisar, distribuerer ho matvarene over heile landets overflate, ved alltid å begynne med det dyraste punktet, det vil seie der behovet kjennast mest. Det er difor ikkje mogleg å førestille seg ein organisasjon betre berekna i interessa for dei som har svolt, og skjønnheita av denne organisasjonen, ubemerka av sosialistane, kjem nettopp av at ho er fri. — Riktignok er forbrukaren tvungen til å refundere handelen hennar kostnader for transport, omlasting, lagring, provisjon, osv.; men i kva system er det ikkje nødvendig at den som et kveiten refunderer kostnadene det er nødvendig å gjere for at ho skal vere innan hans rekkevidde? Det er dessutan å betale godtgjerslå for den tenesta ytt; men, kva angår hennar kvotitet, ho er redusert til minimum mogleg ved konkurransen; og, kva angår hennar rettferd, ville det vere merkeleg at handverkarane i Paris ikkje arbeidde for kjøpmennene i Marseille, når kjøpmennene i Marseille arbeider for handverkarane i Paris.

At, i samsvar med den sosialistiske oppfinninga, Staten erstatar handelen, kva vil skje? Eg ber om at ein peikar på meg kvar innsparing

a vil vere for publikum. Vil ho vere i kjøpsprisen? Men førestill deg dei delegerte frå førti tusen kommunar som ankommar til Odessa på ein gitt dag og på behovets dag; førestill deg verknaden på prisane. Vil ho vere i kostnadene? Men vil det trengast færre skip, færre sjømenn, færre omlastingar, færre lager, eller vil ein vere friteke for å betale alle desse tinga? Vil ho vere i profitten til kjøpmennene? Men er det slik at deira delegerte tenestmenn vil dra til Odessa gratis? Er det slik at dei vil reise og arbeide på broderskapets prinsipp? Vil det ikkje trengast at dei lev? Vil det ikkje trengast at deira tid blir betalt? Og trur du at det ikkje vil overstige tusen gonger dei to eller tre prosent kjøpmannen tener, sats han er klar til å underskrive?

Og så, tenk på vansken med å heve så mange skattar, med å fordele så mange matvarer. Tenk på urettferdene, på misbruka uatskiljelege frå ei slik bedrift. Tenk på ansvaret som ville tynge regjeringa.

Sosialistane som har oppfunne desse galskapen

e, og som, på ulykkesdagar, innblås dei i massene si ånd, tildeler seg liberalt tittelen på framskredne menn, og det er ikkje utan ein viss fare at bruken, denne språka sin tyrann, ratifiserer ordet og den dommen det inneber. Framskredne! dette føresett at desse herrene har synet lenger enn det vanlege; at deira einaste feil er å vere for langt føre hundreåret; og at om tida enno ikkje har kome til å undertrykke visse frie tenester, påståtte parasittiske, er feilen hos publikum som ligg bak sosialismen. I mi sjel og samvit er det motsette som er sant, og eg veit ikkje til kva barbarisk hundreår ein måtte gå tilbake for å finne, på dette punktet, nivået for dei sosialistiske kunnskapene.

Dei moderne sektarane stiller utan stans assosiasjon

en mot det noverande samfunnet. Dei tek ikkje i betraktning at samfunnet, under eit fritt regime, er ein sann assosiasjon, langt overlegen i høve til alle dei som kjem ut av deira fruktbare fantasi.

La oss belyse dette ved eit døme:

For at ein mann skal kunne, ved å stå opp, kle seg i ein drakt, må ei jord ha vore innhegna, rydda, drena, pløgd, sådd med ein bestemt slags vekst; det må flokkar ha ernært seg av henne, dei må ha gitt si ull, denne ulla må ha vore spunnen, voven, farga og omdanna til kle; dette kle

det må ha vore kutte, sydde, bearbeidd til plagg. Og denne rekkja av operasjonar inneber ei mengde andre; for ho føresett bruk av jordbruksverktøy, av sauehus, av fabrikkar, av kol, av maskiner, av vogner, osv.

Om samfunnet ikkje var ei svært verkeleg assosiasjon, ville den som ønskjer ein drakt vere redusert til å arbeide i isolasjon, det vil seie å utføre sjølv dei utallige handlingane i denne rekkja, frå det første hogget med hakke som begynner den til det siste stikket med nål som fullfører den.

Men, takka vere sosiabiliteten som er vår arts særtrekk, har desse operasjonane fordelt seg mellom ei mengde arbeidarar, og dei underinndelar seg meir og meir for det felles beste, etter kvart som forbruket, ved å bli meir aktivt, ei spesiell handling kan ernære ein ny industri. Deretter kjem fordelinga av produktet, som skjer i samsvar med kontingenten av verdi kvar har brakt til det totale verket. Om dette ikkje er assosiasjon, ber eg om kva det er.

Legg merke til at sidan ingen av arbeidarane har trekt ut av ingenting den minste partikkelen av materie, har dei begrensa seg til å yte kvarandre gjensidige tenester, til å hjelpe kvarandre for eit felles mål, og at alle kan betraktast, dei eine i høve til dei andre, som mellommenn. Om, til dømes, i løpet av operasjonen, transporten blir viktig nok til å okkupere ein person, spinninga ein annan, vevinga ein tredje, kvifor skulle den første bli sett på som meir parasittisk enn dei to andre? Må ikkje transporten skje? Vier ikkje den som gjer henne tid og bryderiet til det? sparar han ikkje sine medarbeidarar denne tida og dette bryderiet? Gjer desse meir eller noko anna enn han? Er dei ikkje alle like underlagde for godtgjersla, det vil seie for delinga av produktet, til lova om avtala pris? Er det ikkje, i full fridom, for det felles beste, at denne arbeidet sin separasjon opererer og at desse arrangemen

ta blir tekne? Kva treng me då at ein sosialist, under påskot av organisering, despotisk kjem å øydeleggje våre frivillige arrangement, å stoppe arbeidet sin deling, å erstatte isolerte anstrengelsar med forbundne anstrengelsar og å la sivilisasjonen gå tilbake?

Er assosiasjon, slik som eg skildrar henne her, mindre assosiasjon, fordi kvar kjem inn i henne og går ut av henne fritt, vel sin plass der, dømer og fastset for seg sjølv under sitt ansvar, og bring dit drivkrafta og garantien for personleg interesse? For at ho skal fortene dette namnet, er det nødvendig at ein påstådd reformator kjem å påtvinge oss sin formel og sin vilje og å konsentrere, så å seie, menneskeheita i seg sjølv?

Jo meir ein undersøkjer desse framskredne skolane, desto meir forblir ein overtydd om at det berre er éi ting i botnen: uvitskapen proklamerer seg ufeilbarleg og gjer krav på despotisme i namnet på denne ufeilbarlegheita.

Må lesaren unnskylde denne digresjonen. Ho er kanskje ikkje ubrukeleg i augeblinken når, sloppe laus frå saint-simonistiske, falansterske og ikariske bøker, deklamasjonane mot Mellommennene invaderer journalistikken og tribunen, og trugande trugar alvorleg arbeidet og transaksjonane si fridom.

VII. Restriksjon

M. Prohibant (det er ikkje eg som har funne opp namnet), brukte si tid og sine kapitaliar på å omforme mineral frå sine eigedomar til jern. Sidan naturen hadde vore meir generøs overfor belgiarane, selde dei jernet til franskmenene billegare enn M. Prohibant, noko som betydde at alle franskmennene, eller Frankrike, kunne få ei gitt mengde jern med mindre arbeid ved å kjøpe det frå dei ærlege flamlendarane. Difor, leia av sitt interesse, gjorde dei det, og kvar dag kunne ein sjå ei mengde saumarar, smedar, vognmakarar, mekanikarar, blikkenslagarar og bønder, sjølv eller gjennom mellommenn, gå å forsyne seg i Belgia. Dette passa ikkje M. Prohibant i det heile tatt.

Først fekk han ideen om å stoppe dette misbruket ved sine eigne midlar; det var minst han kunne gjere, sidan berre han led under det. “Eg vil ta geværet mitt,” sa han til seg sjølv, “eg vil putte fire pistoler i beltet mitt, eg vil fylle ammunisjonsbeltet mitt, eg vil omgjorde meg med sverdet mitt, og eg vil, i denne utrustinga, gå dit der franskmennene går å hente sitt jern. Den første som ankommar skal eg drepe for å lære han.”

I det augeblinken han var i ferd med å dra, kasta M. Prohibant seg over nokre refleksjonar som milda han litt. Han sa til seg sjølv: “For det første er det ikkje heilt umogleg at landsmennene, kjøparane av jern, tek det ille opp, og at, i staden for å la meg drepe dei, drep dei meg sjølv. Dessutan, sjølv om alle mine tenarar gjekk til kanten, ville me ikkje kunne vokte alle passasjar. Endeleg ville prosedyren koste meg svært dyrt, mykje dyrare enn resultatet er verdt.”

M. Prohibant var på nippet til å resignere seg til berre å vere fri som alle andre, da ei lysande ide gjekk opp for han.

Han hugsa at det i Paris var ein stor jernloven-fabrikk. “Kva gjer eg?” sa han til seg sjølv. “Eg dreg til Paris; eg skal få ei lov laga, ei god lov som seier: Belgisk jern er forbode. I Paris finn eg denne prosedyren meir til min fordel. På den første plassen vil det ikkje koste meg noko personleg; eg skal ikkje, verken med mine hender eller med mi lommebok, vokte landets grense. Så vil eg unnslippe ubehaget ved å ty til vald; eg skal finne der ein rik forsyning av gendarmar, tollbetjentar, dommarar, kerkermeistarar som ikkje vil koste meg noko.”

Medan han resonnerte slik, gjekk ei anna ide ned i M. Prohibants hjerne. Han tenkte på at forbrukarane antagleg ikkje ville gi seg så lett utan å seie eit ord. Han visste at det i Paris også var ein stor sofismefabrikk, og dette leia han til ideen om å dra og få ein god bra sofisme laga, ein eigna til å utfordre jernforbodet.

På den bestemte dagen gav M. Prohibant seg til kjenngrunn for sofisme-produsentane: “For Dykkar ære-bevisning, å vise offentlegheita at ei forbods-lov er ei utmerka sak. Eg har tenkt på nokre argument for min eigen bruk; eg finn dei gode til dei som gjeld min eigen spesielle situasjon, men langt frå ferdige med offentleg teneste. Å seie til folk: ‘Belgisk jern er billig’ ville ikkje akkurat vinne dei; det ville vere betre å kurere dei av dei feila som følgjer av billig jern.”

“Ja,” sa sofistane, “me skal kurere dei. Eit argument eller to, me har det ferdig. Her er ein me ofte brukar: ‘Å kjøpe billig frå utlandet er å ruinere nasjonen.’ Ein annan som alltid har stor suksess: ‘Innanlandsk arbeid må beskyttast.’ Og her er vår beste: ‘Om me kjøper frå utlendingar, vil dei kjøpe ingenting frå oss.’”

M. Prohibant tok desse argumenta og brukte dei i sitt land. Han tok forståeleg nok kona til å handle for seg. “Me må selje,” skreik han, “eller handle. Kjøparane skulle betale dyrt for det. ‘Kva slags? Vil de ikkje handle? Er de frå Frankrike? Jo, sidan de er franskmenn, held de fast ved nasjonal industri. Eg har kjøpt belgisk jern til femti franc. Franskmennene må kjøpe mitt til dobbel pris.’”

M. Prohibant beviste at, i samsvar med hans eigen vilje, var Frankrike i ein betre tilstand for ikkje å ha billig belgisk jern. Han forklarte at, i staden for å vere produktive, hadde franskmennene heller fornøgd seg med å vere anten forbrukarar eller produsentar, kvarav arbeidsleigheita var enorm.

Det første punktet av Prohibants filosofi var: Ein ser ikkje den etter eit forbod av utanlandsk jern, kunne franske handverkarar produsere heime, og dermed at Frankrikes industri var heilt uavhengig av utlandet, og nasjonen var lykkelegare og rikare.

Det andre punktet av Prohibants filosofi var: At ein ser meir arbeid i fransk industri fordi ho må betale meir for jern; så franskmennene betalar meir for det arbeidet (i form av dyrare varer). Dermed er franskmennene rikare. For han hevda: “Om eit folk betalar meir for varer, vil det alltid også produsere meir.” På ein slik måte var han sikker på at det var bra for franskmennene å betale dobbel pris for jern, sjølv om det ville tvinge dei til å bruke mindre jern.

I dag har Frankrike strenge restriksjonar på import av jern, som garanterer at M. Prohibant og hans gruppe held fram med å tene pengar på nasjonal skade.

Men det ein ikkje ser, er at utan restriksjonar ville franskmennene kunne kjøpe jern til ein billegare pris og bruke sparepengane til andre nyttige formål. Dette ville skape meir arbeid i andre sektorar. Arbeidskraftene som no går til jernproduksjon i Frankrike ville kunne vere brukt på ein betre stad, og franskmennene ville ha hatt meir velstand samla sett.

Det ein heller ikkje ser er at utan monopol, ville M. Prohibant måtte senke prisane sine for å vere konkurransedyktig, noko som ville tvunge han til å bli meir effektiv og innovativ. Men med beskyttinga frå lova kan han halde fram med dårleg produktivitet og framleis tene pengar.

Så, konklusjonen er klar: Det som ein ser er arbeidsplassane til M. Prohibant og hans arbeidarar. Det som ein ikkje ser er arbeidet som kunne ha eksistert i andre sektorar om franskmennene ikkje hadde måtta betale dobbel pris for jern.

VIII. Maskinene

“Ei forbanning over maskiner! Kvart år aukar deira kraft til å forskrydde arbeid. Kvart år forsker dei bort millionar av arbeidarar, og fråtek dei deira livebrød, deira lønn, deira arbeid, deira marknadssituasjon, deira lukke! Og dette er destinasjonen frå økonomar og regjeringa, som tillèt den frie anvendinga av maskiner, og som til og med oppmuntrar deira utvikling ved patentar og privilegiar!”

Dette er tilløpet som høyrest nesten dagleg mot maskiner.

Men maskiner er ei form for utøvinga av mennesket si intelligens, og eg kjenner til at ein ønskjer dei skal lønnast og oppmuntre. Eg har aldri forstått korleis det blir forenleg med det velkjende prinsippet at ein må beskytte nasjonalt arbeid.

Slik som ei maskin ikkje er anna enn ein tenestemann, kva er då forskjellen mellom menneskeleg arbeid og maskina sitt arbeid? Både maskina og arbeidaren konverterer input til output. Om du seier at ei maskin stel arbeid frå eit menneske, kvifor ikkje også seie at ein smed stel arbeid frå ein annan smed som brukar hammarar? Eller at ein mann som grev med spade stel arbeid frå ein mann som brukar fingrane?

La oss ta eit praktisk døme.

Jacques Bonhomme hadde to arbeidarar i si daglege teneste til å gjere klede til sine arbeid. Men ein dag oppfinn ein klog person ei maskin, og no kan Jacques berre bruke éin arbeidar. Den andre blir arbeidslaus.

Dette er det ein ser.

Og når ein berre ser dette, seier ein: “Sjå korleis elenda følgjer sivilisasjonen; sjå korleis fridom er fiendtleg til likskap. Mennesket si ånd har gjort ei erobring, og straks fell ein arbeidar i avgrunnen av elenda. Det er mogleg at Jacques Bonhomme held fram med å gi like mykje lønn til sine to arbeidarar, men slik fall vil sysselsettinga oppstå til intet.”

La oss sjå kva ein ikkje ser.

Ein ser ikkje at maskina kunne ikkje ha blitt oppfunne, bygd og brukt utan at det kravde svært mykje arbeid. Om maskina spara arbeid til Jacques, skapte ho arbeid for mekanikarane og maskinfabrikkane.

Vidare, la oss anta at Jacques, ved å ha redusert sine kostnader takka vere maskina, held fram med å betale den andre arbeidaren same lønn. I dette tilfellet held lønna han betalte den første arbeidaren fram med å gå til nasjonen, men legg merke til at beløpet som no er overskot (frå dei lægre produksjonskostnadene) også tilflyt nasjonen i form av andre varer eller tenester som Jacques no har råd til å kjøpe. Alt dette er det ein ikkje ser, og det viser at maskina ikkje fortrengjer arbeidskrafta generelt sett, men berre flyttar henne til nye sektorar der etterspurnaden no oppstår.

Det er slik sivilisasjonen utviklar seg: gjennom konstant forflytning av arbeidskraft frå mindre produktive til meir produktive sektorar. Om arbeidskraft aldri blei forskjøve, ville me framleis ha svært mange menneske sysselsett med primære oppgåver som naturutforsking og innsamling av mat, og me ville aldri hatt tid til dei meir avanserte aktivitetane som har skapt vår moderne sivilisasjon.

IX. Kreditt

I alle tider, men særleg i dei siste åra, har ein tenkt på å universalisere rikdommen ved å universalisere kreditten.

Eg trur ikkje eg overdriv når eg seier at sidan februarrevolusjonen har dei parisiske pressane kasta ut meir enn ti tusen brosjyrar som har forsvart denne løysinga på det sosiale problemet.

Denne løysinga har dessverre som grunnlag ei reint optisk illusjon, om no ein illusjon kan vere eit grunnlag.

Ein byrjar med å blande saman kontantar med produkt, så blandar ein saman papirpengar med kontantar, og det er frå desse to forvirringane ein prøver å trekke ut ein realitet.

Ein må absolutt i denne saka gløyme pengar, myntar, sedlar og dei andre instrumenta ved hjelp av kva produkt går frå hand til hand, for berre å sjå produkta sjølve, som er den verkelege materien i lånet.

For når ein bonde låner femti franc for å kjøpe ein plog, er det ikkje i røynda femti franc ein låner til han, det er plogen.

Og når ein kjøpmann låner tjue tusen franc for å kjøpe eit hus, er det ikkje tjue tusen franc han skuldar, det er huset.

Pengane dukkar berre opp der for å lette arrangementet mellom fleire partar.

Pierre kan ikkje vere villig til å låne ut plogen sin, og Jacques kan vere villig til å låne ut pengane sine. Kva gjer Guillaume då? Han låner pengane frå Jacques og, med desse pengane, kjøper han plogen frå Pierre.

Men i røynda låner ingen pengar for pengane sin skuld. Ein låner pengar for å kome til produkta.

No, i noko land kan det ikkje overførast frå ei hand til ei anna meir produkt enn det er.

Kva som enn er summen av kontantar og papir som sirkulerer, kan heilskapen av låntakarar ikkje motta meir plogar, hus, verktøy, forsyningar, råvarer enn heilskapen av utlånarar kan levere.

For lat oss få det inn i hovudet at kvar låntakar føresett ein utlånar, og at kvart lån inneber eit utlån.

Dette lagt til grunn, kva godt kan kredittinstitusjonane gjere? Det er å lette, mellom låntakarane og utlånarane, måten å finne og forstå kvarandre på. Men det dei ikkje kan gjere, er å auke augneblinkeleg massen av gjenstandar utlånte og lånte.

Det måtte likevel skje for at målet til reformatorane skulle bli nådd, sidan dei ikkje strekk seg til mindre enn å setje plogar, hus, verktøy, forsyningar, råvarer i hendene på alle dei som ønskjer dei.

Og for å oppnå dette, kva finn dei på?

Å gi lånet garantien frå staten.

La oss grave djupare i saka, for der er det noko som ein ser og noko som ein ikkje ser. La oss prøve å sjå båe tinga.

Antar me at det berre finst éin plog i verda og at to bønder krev den.

Pierre er eigar av den einaste plogen som er tilgjengeleg i Frankrike. Jean og Jacques ønskjer å låne den.

Jean, ved sin ærlege, sine eigedomar, sitt gode namn, tilbyr garantiar. Ein trur på han; han har kreditt. Jacques vekker ikkje tillit eller vekker mindre. Naturleg nok skjer det at Pierre låner plogen sin til Jean.

Men her, under sosialistisk inspirasjon, grip staten inn og seier til Pierre: Lån plogen din til Jacques, eg garanterer deg tilbakebetalinga, og denne garantien er betre enn den frå Jean, for han har berre seg sjølv til å svare for seg sjølv, og eg, sjølv om eg ikkje har noko, det er sant, disponerer eg over formuen til alle skattebetalarane; det er med deira pengar eg om nødvendig vil betale deg hovudstolen og renta.

Følgeleg låner Pierre plogen sin til Jacques: det er det ein ser.

Og sosialistane gni seg i hendene og seier: Sjå kor vellukka planen vår er. Takka vere innblandinga frå staten har den fattige Jacques fått ein plog. Han treng ikkje lenger å grave jorda; han er på vegen til velstand. Det er eit gode for han og ei vinst for nasjonen teken i heilskap.

Å nei! mine herrar, det er ikkje ei vinst for nasjonen, for her er det ein ikkje ser.

Ein ser ikkje at plogen berre har kome til Jacques fordi han ikkje har kome til Jean.

Ein ser ikkje at om Jacques plogar i staden for å grave, vil Jean bli redusert til å grave i staden for å ploge.

At følgeleg det ein såg på som ein auke av lån berre er ein forskyvning av lån.

I tillegg ser ein ikkje at denne forskyvinga inneber to djupe urettferder.

Urettferd mot Jean som, etter å ha fortent og erobra kreditten ved si ærlege og aktivitet, blir fråteken den.

Urettferd mot skattebetalarane, som blir utsette for å betale ei gjeld som ikkje vedkjem dei.

Vil ein seie at regjeringa tilbyr Jean dei same lette som Jacques? Men sidan det berre finst éin plog tilgjengeleg, kan ikkje to bli lånte ut. Argumentet kjem alltid tilbake til å seie at, takka vere innblandinga frå staten, vil det bli gjort fleire lån enn det kan bli gjort utlån, for plogen representerer her massen av tilgjengelege kapitaliar.

Eg har riktignok redusert operasjonen til sitt enklaste uttrykk; men prøv på same prøvestein dei mest kompliserte statleg kredittinstitusjonane, og du vil overtyde deg om at dei ikkje kan ha anna resultat enn dette: å forskyvje kreditten, ikkje å auke han. I eit land og i ei gitt tid er det berre ein viss sum kapitaliar tilgjengeleg og alle blir plasserte. Ved å garantere insolventar kan staten nok auke talet på låntakarar, få opp dermed renta (alltid til skade for skattebetalaren), men det den ikkje kan gjere, er å auke talet på utlånarar og storleiken på det totale utlånet.

Lat ein likevel ikkje tilskrive meg ein konklusjon som Gud bevare meg frå. Eg seier at lova ikkje skal kunstig favorisere låna; men eg seier ikkje at ho skal kunstig hindre dei. Om det finst, i vårt hypoteksystem eller andre stader, hindringar for utbreiinga og anvendinga av kreditten, lat dei bli fjerna; ingenting betre, ingenting meir rettferdig. Men det er der, saman med fridomen, alt det reformatorar verdige av dette namnet skal be lova om.

X. Algerie

Men her er det fire talarar som kjempar om talestolen. Dei snakkar først alle på ein gong, så éin etter den andre. Kva har dei sagt? Svært skjønne ting heilt sikkert om makta og storheita til Frankrike, om nødvendigheita av å så for å hauste, om den strålande framtida til vår gigantiske koloni, om fordelen ved å sende bort overflodet av vår befolkning osv., osv.; praktfulle stykke med veltalande, alltid pryda av denne avslutningsreplikken:

“Stem for femti millionar (meir eller mindre) for å lage hamner og vegar i Algerie, for å transportere kolonistar dit, for å byggje hus til dei, for å rydde jord til dei. Dermed vil de ha letta den franske arbeidaren, oppmuntra det afrikanske arbeidet, og gjort handelen i Marseille til å blomstre. Det er rein vinst.”

Ja, det er sant, om ein berre vurderer dei nemnde femti millionane frå det augneblinket staten brukar dei, om ein ser kvar dei går, ikkje kvar dei kjem frå; om ein tek omsyn berre til gode dei vil gjere når dei går ut av kassa til innkrevjarane og ikkje det vonde ein har gjort, eller heller det gode ein har hindra, ved å la dei gå inn der; ja, frå dette avgrensa synspunktet er alt vinst. Huset bygt i Barbaria, det er det ein ser; hamna grava i Barbaria, det er det ein ser; arbeidet stimulert i Barbaria, det er det ein ser; nokre armar mindre i Frankrike, det er det ein ser; ei stor rørsle av varer i Marseille, det er alltid det ein ser.

Men det er noko anna ein ikkje ser. Det er at dei femti millionane brukte av staten ikkje lenger kan bli brukte, som dei ville ha blitt, av skattebetalaren. Frå alt det gode som blir tilskrive den offentlege utgifta som er gjennomført, må ein difor trekkje frå alt det vonde ved den private utgifta som er hindra; — med mindre ein går så langt som å seie at Jacques Bonhomme ikkje ville ha gjort noko med hundresousane han hadde vunne og som skatten ranar frå han; påstand absurd, for om han har teke seg bryet med å vunne dei, er det fordi han håpa å ha gleden av å bruke dei. Han ville ha fått reist opp gjerdet rundt hagen sin og kan ikkje lenger det, det er det ein ikkje ser. Han ville ha marnlagt marken sin og kan ikkje lenger det, det er det ein ikkje ser. Han ville ha lagt til ei etasje på hytta si og kan ikkje lenger det, det er det ein ikkje ser. Han ville ha auka verktøyet sitt og kan ikkje lenger det, det er det ein ikkje ser. Han ville ha ernært seg betre, kled seg betre, han ville ha late sønene sine få betre undervisning, han ville ha auka dottera si medgift og kan ikkje lenger det, det er det ein ikkje ser. Han ville ha meldt seg inn i gjensidig hjelpelag og kan ikkje lenger det, det er det ein ikkje ser. På den eine sida gledene som blir tekne frå han, og midla til handling som er øydelagde i hendene hans, på den andre sida arbeidet til gravearbeidaren, tømraren, smeden, skreddaren, skulemeisteren i hans by, som han ville ha oppmuntra og som blir utsletta, det er alltid det ein ikkje ser.

Ein reknar mykje på den framtidige velmaktia til Algerie; så vere. Men lat ein også rekne for noko den motgangen som, i mellomtida, ein uunngåeleg slår Frankrike med. Ein viser meg handelen i Marseille; men om han blir driven med produktet av skatten, vil eg alltid vise ein like stor handel utsletta i resten av landet. Ein seier: “Sjå ein kolonist transportert til Barbaria; det er ei lette for befolkninga som blir att i landet.” Eg svarer: Korleis kan det vere mogleg, om ein ved å transportere denne kolonisten til Alger også har transportert dit to eller tre gonger kapitalen som ville ha late han leve i Frankrike?

Det einaste målet eg har i synet, er å få lesaren til å forstå at i all offentleg utgift, bak det synlege gode, er det eit vonde vanskeleg å skilje ut. Så langt det står til meg, ville eg gjerne få han til å ta vanen med å sjå det eine og det andre og å ta omsyn til båe.

Når ei offentleg utgift blir føreslegen, må ein undersøkje henne i seg sjølv, abstrakt frå den påståtte oppmuntringa som følgjer for arbeidet, for denne oppmuntringa er ei hersefost. Det den offentlege utgifta gjer i denne samanhengen, ville den private utgifta ha gjort like mykje. Difor er interessa til arbeidet alltid utanfor saka.

Det fell ikkje inn i gjenstandsområdet til dette skriftet å vurdere den ibuande fortenesta til dei offentlege utgiftene anvendte på Algerie.

Men eg kan ikkje halde tilbake ei allmenn merknad. Det er at føresetnaden alltid er ugunstig for dei kollektive utgiftene via skatt. Kvifor? Her er det:

Først lir rettferda alltid noko av det. Sidan Jacques Bonhomme hadde svettest for å vunne hundresousen sin, med tanke på ei tilfredsstilling, er det i det minste ergerleg at skatteinnkrevjaren grip inn for å ta frå Jacques Bonhomme denne tilfredsstellinga og gi den til ein annan. Sikkert er det då opp til skatteinnkrevjaren eller dei som får han til å handle å gi gode grunnar. Me har sett at staten gir ein elendig ein når ho seier: med desse hundre sousane vil eg få arbeidarar til å arbeide, for Jacques Bonhomme (så snart han ikkje lenger har grå stær) vil ikkje vere sein med å svare: “For basan! med desse hundre sousane vil eg nok få dei til å arbeide sjølv.”

Denne grunnen sett til sides, presenterer dei andre seg i all sin nakenheit, og debatten mellom skatteinnkrevjaren og den stakkars Jacques blir dermed sterkt forenkla. Om staten seier til han: Eg tek hundre sous frå deg for å betale gendarmen som dispenserer deg frå å våke over di eiga tryggleik; — for å broleggje gata du kryssar kvar dag; — for å gi erstatning til dommaren som får eigedomen din og fridomen din respektert; — for å ernære soldaten som forsvarar grensene våre, vil Jacques Bonhomme betale utan eit ord eller eg tek sterkt feil. Men om staten seier til han: Eg tek desse hundre sousane frå deg for å gi deg ein sous ekstra, i det tilfellet at du har dyrka marken din godt; — eller for å la sonen din lære det du ikkje vil at han skal lære; — eller for at herr ministeren skal leggje til ein hundre og første rett til middagen sin; — eg tek dei frå deg for å byggje ei hytte i Algerie, med atterhald om å ta hundre sous til frå deg kvart år for å underhalda ein kolonist der; og andre hundre sous for å underhalda ein general som vaktar soldaten, osv., osv., synest eg å høyre den stakkars Jacques rope: “Dette lovlege regimet liknar sterkt på regimet i Bondy-skogen!” Og sidan staten føreser innvendinga, kva gjer ho? Ho blandar saman alle ting; ho let nettopp den elendige grunnen dukke opp som burde vere utan innverknad på saka; ho snakkar om verknadene av dei hundre sousane på arbeidet; ho viser kokken og leverandøren til ministeren; ho viser ein kolonist, ein soldat, ein general som lever på dei fem francane; ho viser endeleg det ein ser, og så lenge Jacques Bonhomme ikkje har lært å setje opp det ein ikkje ser ved sida, vil Jacques Bonhomme bli lurt. Det er difor eg strevar med å lære han det med store dosar med gjentakingar.

Av at dei offentlege utgiftene forskjev arbeidet utan å auke det, følgjer det mot dei ei andre og alvorleg føresetnad. Å forskyvje arbeidet, det er å forskyvje arbeidarane, det er å forstyrre dei naturlege lovene som styrer fordelinga av befolkninga over territoriet. Når 50 millionar blir late att til skattebetalaren, sidan skattebetalaren er overalt, gir dei næring til arbeid i dei førti tusen kommunane i Frankrike; dei verkar i retning av eit band som held kvar på si heimejord; dei fordeler seg på alle moglege arbeidarar og på alle tenkelege næringar. Om staten, ved å trekkje desse 50 millionane frå borgarane, samlar dei og brukar dei på ein gitt stad, tiltrekkjer ho dit ei proporsjonal mengd av arbeid forskove, eit tilsvarande tal av arbeidarar uprotet, flytande befolkning, deklassert, og eg vågar seie farleg når midla er tømde! — Men det skjer dette (og eg kjem dermed tilbake til mitt emne): denne feberaktige aktiviteten, og så å seie blåst over ein trong plass, slår alle blikk, det er det ein ser; folket applauderer, undrast over skjønnheita og lette i prosedyren, krev fornying og utbreiing. Det ein ikkje ser, er at ei lik mengd arbeid, truleg meir klokt, har blitt slått med trøgskap i heile resten av Frankrike.

XI. Sparing og luksus

Det er ikkje berre i saker om offentlege utgifter at det ein ser overskygger det ein ikkje ser. Ved å la halve nasjonaløkonomien stå i skuggen, fører dette fenomenet til ein falsk moral. Det får nasjonane til å sjå på sine moralske interesser og sine materielle interesser som motsetningar. Kva meir nedslåande og tristare!

Sjå:

Det finst ingen familiefar som ikkje ser det som si plikt å lære barna sine orden, arrangement, sparesinn, økonomi, moderasjon i utgifter. Det finst ikkje religion som ikkje torar mot prakt og luksus. Dette er heilt rett; men på den andre sida, kva er meir populært enn desse setningane:

“Å hamstra er å tørke ut folkets ådrer.”

“Dei stores luksus gjer dei smås lettleik.”

“Dei øydande øydelegg seg sjølve, men dei rikar staten.”

“Det er på dei rikes overfløde at det spirer brød til den fattige.”

Her er det sannelegvis ein flagrande motseiing mellom den moralske ideen og den sosiale ideen. Kor mange framståande ånder, etter å ha konstatert konflikten, kviler i fred! Dette er noko eg aldri har kunnet forstå; for det synest meg at ein ikkje kan oppleve noko meir smertefull enn å sjå to motsette tendensar i menneskeheita. Kva! Ho når nedverdigheit gjennom det eine som gjennom det andre ytterpunktet! Sparsam, fell ho i elende; øydande, synk ho ned i moralsk forfall!

Heldigvis viser dei vulgære maksimane Sparinga og Luksusen i eit falskt lys, ved berre å ta omsyn til dei umiddelbare konsekvensane ein ser, og ikkje dei seinare verknadene ein ikkje ser. La oss prøve å rette opp denne ufullstendige synet.

Mondor og broren hans Ariste har delt farens arv og har kvar femti tusen franc i årleg rente. Mondor praktiserer filantropi på moten. Han er det ein kallar ein pengeslukkar. Han fornyer møblementa sine fleire gonger per år, skiftar ekipasje kvar månad; ein siterer dei finurlige metodane han brukar for å bli ferdig raskare: kort sagt, han får levemannane til Balzac og Alexandre Dumas til å bleikne.

Også må ein høyre den koret av lovord som alltid omgir han! “Snakk til oss om Mondor! Lenge leve Mondor! Han er arbeidarens velgjerarar; han er folkets forsyn. Det er sant, han valsar i orgiar, han skventar på forbipasserande; hans verdighet og menneskeverdet lid litt… Men, bah, om han ikkje gjer seg nyttig ved seg sjølv, gjer han seg nyttig ved formuen sin. Han får pengane til å sirkulere; hans hoff tømer seg aldri for leverandørar som alltid går bort fornøgde. Seier ein ikkje at om gullet er rundt, er det for at det skal rulle!”

Ariste har adoptert ein heilt anna livsplan. Om han ikkje er ein egoist, er han i det minste ein individualist, for han resonnerer sine utgifter, søkjer berre moderate og fornuftige gleder, tenkjer på framtida til barna sine, og, for å seie ordet, sparar han.

Og ein må høyre kva den vanlege meining seier om han!

“Kva er god for denne dårlege rike, denne gjerrigbuksen? Det er nok noko imposerande og rørande i enkelheten i livet hans; han er dessutan human, godgjerande, generøs, men han reknar. Han et ikkje opp alle inntektene sine. Hotellet hans er ikkje utan stans strålande og virvelande. Kva takk får han av tapetserar, ekipasjemeistrarar, hestemeklarar og konfektmakarar?”

Desse dommane, øydeleggjande for moralen, er grunnlagde på at det er ei ting som slår auga: utgifta til den øydande; og ei anna som løyner seg frå dei: den like og til og med større utgifta til den sparsame.

Men tinga har blitt så beundringsverdig arrangert av den guddommelege oppfinnaren av den sosiale orden, at i dette som i alt, er politisk økonomi og moral, langt frå å støyte mot kvarandre, i harmoni, og at visdommen til Ariste er, ikkje berre meir verdig, men også meir fordelaktig enn galskaen til Mondor.

Og når eg seier meir fordelaktig, meiner eg ikkje berre fordelaktig for Ariste, eller sjølv for samfunnet generelt, men meir fordelaktig for noverande arbeidarar, for dagens industri.

For å bevise det, er det nok å setje for åndsauga desse løynde konsekvensane av menneskelege handlingar som kroppens auge ikkje ser.

Ja, Mondors øydsel har synlege verknader for alle blikk: kvar kan sjå hans berlinar, landauar, phaëtonar, dei fine målaeria i takene hans, hans rike teppe, glansen som strøymer frå hotellet hans. Kvar veit at hans renrasar spring på turfen. Middagane han gir på Paris-hotellet stoppar folkemengda på boulevarden, og ein seier til seg: Sjå ein bra mann, som, langt frå å spare noko av inntektene sine, sannsynlegvis skjer inn i kapitalen sin. — Det er det ein ser.

Det er ikkje like lett å sjå, frå synspunktet om arbeidarane sitt interesse, kva som blir av inntektene til Ariste. La oss likevel følgje dei i sporet, og me vil forsikre oss om at alle, til den siste øre, går til å setje arbeidarar i arbeid, like sikkert som inntektene til Mondor. Det er berre denne forskjellen: Den galne utgifta til Mondor er fordømd til å avta stadig og møte ein nødvendig ende; den vise utgifta til Ariste vil gå veksande frå år til år.

Og om det er slik, er det heilt sikkert at det offentlege sitt interesse er i harmoni med moralen.

Ariste brukar, for seg og sin familie, tjue tusen franc per år. Om dette ikkje skulle vere nok til hans lukke, ville han ikkje fortene namnet vis. — Han er rørt av elenda som tyngjer dei fattige klassane; han ser seg, i si samvit, forplikta til å bringe ei viss lette og vier ti tusen franc til velgjerande handlingar. — Blant kjøpmennene, fabrikkantane, bøndene, har han venner i mellombels vanskar. Han informerer seg om deira situasjon, for å komme dei til hjelp med klokskap og verknad, og brukar på nytt ti tusen franc til dette verket. — Endeleg gløymer han ikkje at han har døtre å gi medgift, søner som han må sikre framtida til, og difor pålegg han seg å spare og plassere kvart år ti tusen franc.

Her er altså bruken av inntektene hans.

1° Personlege utgifter: 20,000 fr. 2° Velgjerenheit: 10,000 fr. 3° Venetenesler: 10,000 fr. 4° Sparing: 10,000 fr.

La oss ta opp att kvart av desse kapitla, og me vil sjå at ikkje ein einaste øre unnslepp det nasjonale arbeidet.

1° Personleg utgift. Denne har, når det gjeld arbeidarar og leverandørar, absolutt identiske verknader med ei lik utgift gjort av Mondor. Dette er sjølvsagt av seg sjølv; la oss ikkje snakke meir om det.

2° Velgjerenheit. Dei ti tusen francane vigde til denne destinasjonen går også til å næ

re industrien; dei kjem til bakaren, slaktaren, klesmakaren og møbelmakaren. Berre brødet, kjøtet, kleda tener ikkje direkte Ariste, men dei han har sett i sin stad. No, denne enkle erstattninga av ein forbrukar med ein annan påverkar ikkje i det heile industrien generelt. Om Ariste brukar hundre sous eller ber ein ulykkelig om å bruke dei i sin stad, er det alt eitt.

3° Venetenesler. Venen som Ariste låner eller gir ti tusen franc mottek dei ikkje for å gøyme dei; det er i strid med hypotesen. Han brukar dei til å betale for varor eller gjelder. I det første tilfellet blir industrien oppmuntra. Vågar ein å seie at ho har meir å vinne på kjøpet av ein renhest til ti tusen franc frå Mondor enn på kjøpet av ti tusen franc i stoff frå Ariste eller venen hans? Om denne summen tener til å betale ei gjeld, er alt som følgjer av det at det dukkar opp ein tredje person, kreditoren, som vil ta imot dei ti tusen francane, men som heilt sikkert vil bruke dei til noko i si forretning, fabrikk eller drift. Han er ein mellommann meir mellom Ariste og arbeidarane. Namna skiftar, utgifta blir att og oppmuntringa til industrien også.

4° Sparing. Det står att dei ti tusen francane sparte; — og det er her at, frå synspunktet om oppmuntringa til kunst, industri, arbeid, arbeidarar, Mondor synest svært overlegen Ariste, sjølv om, frå det moralske synspunktet, Ariste viser seg nokolunde overlegen Mondor.

Det er aldri utan ei fysisk ubehag, som går til lidinga, at eg ser utsjånaden av slike motseiingar mellom dei store lovene i naturen. Om menneskeheita var redusert til å velje mellom to parti, av kva det eine sårar interessene hennar og det andre samvitet hennar, ville det ikkje vere noko att for oss enn å fortvile over framtida hennar. Heldigvis er det ikkje slik. — Og for å sjå Ariste ta att sin økonomiske overlegenheit, så vel som hans moralske overlegenheit, er det nok å forstå denne trøysterike aksiomen, som ikkje er mindre sann for å ha eit paradoksalt utsjånad: Å spare, det er å bruke.

Kva er målet til Ariste med å spare ti tusen franc? Er det å gøyme to tusen hundresous-myntar i ein hemmeleg stad i hagen sin? Nei heilt sikkert, han tenkjer å auke sin kapital og inntekt. Følgeleg brukar han ikkje desse pengane til å kjøpe personlege tilfredsstillingar, han brukar dei til å kjøpe land, eit hus, stats-obligasjonar, industri-aksjar, eller han plasserer dei hjå ein kjøpmann eller ein bankar. Følgj mynta i alle desse hypotesane, og du vil overtyde deg om at, gjennom formidlinga av seljarar eller låntakarar, går dei til å næ arbeid like sikkert som om Ariste, på linje med broren sin, hadde bytt dei mot møbel, smykke og hestar.

For når Ariste kjøper for 10,000 fr. i land eller rente, er han bestemt av omsyna om at han ikkje treng å bruke denne summen, sidan det er det du klandrar han for.

Men på same måte er den som sel til han landet eller renta bestemt av omsyna om at han treng å bruke dei ti tusen francane på ein eller annan måte.

Slik at utgifta blir gjort, i alle tilfelle, anten av Ariste eller av dei som set seg i hans stad.

Når det gjeld arbeiderklassen, oppmuntringa til arbeidet, er det difor ingen forskjell mellom oppførsla til Ariste og den til Mondor, anna enn at utgifta til Mondor blir gjort direkte av han, og rundt han, ein ser henne. Den til Ariste skjer delvis gjennom mellommann og på avstand, ein ser henne ikkje. Men i røynda, og for den som veit knyte verknadene til årsakene, er den som ein ikkje ser like sikker som den ein ser. Det som bevisar det, er at i båe tilfelle sirkulerer mynta, og det blir ikkje att meir i safe til den vise enn i den til ødslaren.

Det er difor falskt å seie at Sparinga gjer ein aktuell skade til industrien. Under dette synet er ho like velgjerande som Luksusen.

Men kor mykje er ho ikkje overlegen, om tanken, i staden for å avgrense seg til den flyktige timen, omfamnar ein lang periode!

Ti år har gått. Kva har blitt av Mondor og formuen hans, og hans store popularitet? Alt dette er forsvunne, Mondor er ruinert; langt frå å spreie seksti tusen franc kvart år i samfunnskroppen, er han kanskje til byrde for henne. I alle fall gjer han ikkje lenger leverandørane sine glede, han tel ikkje lenger som fremjar av kunst og industri, han er ikkje til nytte for arbeidarar lenger, heller ikkje hans rase, som han let i elende.

På slutten av dei same ti åra, ikkje berre held Ariste fram med å kaste alle inntektene sine inn i sirkulasjonen, men han kastar inntekter veksande frå år til år. Han aukar den nasjonale kapitalen, det vil seie fondet som nærer lønna, og sidan det er av storleiken på dette fondet som etterspurnaden etter armar kjem, bidreg han til å auke progressivt godtgjeringa til arbeiderklassen. Kjem han til å døy, let han born som han har sett i stand til å erstatte han i dette verket av framgang og sivilisasjon.

Under det moralske synet er overlegna til Sparinga over Luksusen utvillsam. Det er trøysteleg å tenkje at det er det same, under det økonomiske synet, for kven som, ved ikkje å stoppe ved dei umiddelbare verknadene av fenomena, veit presse sine undersøkingar til dei endelege verknadene.

XII. Rett til arbeid, rett til profitt

“Brør, skyt saman for å skaffe meg arbeid til prisen eg ønskjer.” Dette er Retten til arbeid, den elementære sosialismen.

“Brør, skyt saman for å skaffe meg arbeid til prisen eg ønskjer.” Dette er Retten til profitt, den raffinerte sosialismen.

Båe lever av den verknaden ein ser. Dei vil døy av den verknaden ein ikkje ser.

Det ein ser er arbeidet og profitten sikra ved sosialt press. Det ein ikkje ser er arbeidet og profitten som det same sosiale presset ville utelukke.

I 1848 viste Retten til arbeid seg eit augneblikk under to skikkelser. Dette var nok for å øydeleggje han i den offentlege meining.

Den eine av desse skikkelsane heitte: Nasjonal verkstad.

Den andre: Førtifemsous.

Millionane gjekk kvar dag frå rue de Rivoli til dei nasjonale verkstadane. Det er den skjønne sida av medaljen.

Men her er baksida. For at millionane skal gå ut av ei kasse, må dei ha gått inn i henne. Dette er kvifor organisatorane av Retten til arbeid vende seg til skattebetalarane.

No, bøndene sa: Det trengst at eg betalar førtifemsous. Difor vil eg la vere å kjøpe eit klesplagg, eg vil ikkje marne marken min, eg vil ikkje reparere huset mitt.

Og landsbygdarbeidarane sa: Sidan vår borgar lar vere å kjøpe eit klesplagg, vil det vere mindre arbeid for skreddar; sidan han ikkje marnar marken sin, vil det vere mindre arbeid for gravearbeidaren; sidan han ikkje reparerer huset sitt, vil det vere mindre arbeid for tømraren og muraren.

Det vart då bevist at ein ikkje får to kverner ut av éin sekk, og at arbeidet betalt av regjeringa blir gjort på kostnad av arbeidet betalt av skattebetalaren. Dette var døden til Retten til arbeid, som dukka opp som ei hersefost, så mykje som ei urettferd.

Og likevel, Retten til profitt, som berre er ei overdrivelse av Retten til arbeid, lever framleis og har det godt.

Er det ikkje noko skammeleg i rolla som proteksjonisten får samfunnet til å spele?

Han seier til det:

Det trengst at du gir meg arbeid, og, meir enn det, lukrativt arbeid. Eg har dumt valt ein industri som let meg tape ti prosent. Om du legg ein avgift på tjue franc på mine landsmenn og leverer den til meg, vil tapet mitt bli omgjort til profitt. No, profitt er ein rett; du skuldar meg han.

Samfunnet som lyder denne sofisten, som belastar seg med skattar for å tilfredsstille han, som ikkje ser at tapet lidt av ein industri ikkje er mindre eit tap fordi ein tvingar andre til å fylle det, dette samfunnet, seier eg, fortener byrda ein pålegg det.

Slik, som ein ser det gjennom dei mange emna eg har gått gjennom: Å ikkje kjenne politisk økonomi, er å la seg blende av den umiddelbare verknaden av eit fenomen; å kjenne den, er å omfamne i si tanke og i si føresjåing heilskapen av verknadene.

Eg kunne her underkaste ei mengde andre spørsmål til same prøve. Men eg skyr einsformigheten i ein alltid uniform demonstrasjon, og eg avsluttar ved å anvende på politisk økonomi det Chateaubriand seier om historia:

“Det er, seier han, to konsekvensar i historia: den eine umiddelbar og som er kjent med ein gong, den andre fjern og som ein ikkje ser med ein gong. Desse konsekvensane er ofte motsette; dei eine kjem frå vår korte visdom, dei andre frå den varige visdomen. Den forsynselege hendinga dukkar opp etter den menneskelege hendinga. Gud reiser seg bak menneska. Nekt så mykje de vil det øvste rådet, samtykk ikkje i hans handling, stridar om orda, kall styrkeforholda eller fornufta det den vanlege meining kallar Forsyn; men sjå på slutten av eit fullført faktum, og de vil sjå at det alltid har produsert det motsette av det ein venta av det når det ikkje har blitt etablert fyrst på moral og rettferd.”

(Chateaubriand. Mémoires d’outre-tombe.)